Quyền tài phán và thi hành pháp luật xuyên biên giới: Những rủi ro pháp lý mà người làm trong lĩnh vực Web3 cần biết

Với sự phát triển không ngừng của công nghệ blockchain, các mạng lưới công cộng như Ethereum đang dần thể hiện tiềm năng to lớn của mình như một cơ sở hạ tầng công cộng toàn cầu có khả năng thực hiện truyền tải dữ liệu theo kiểu điểm-điểm, truy cập không tốn chi phí, thông tin công khai minh bạch và không thể bị thay đổi. Tuy nhiên, đặc điểm cốt lõi phi tập trung của nó cũng dẫn đến việc toàn bộ môi trường mạng thiếu sự giám sát hiệu quả, các hoạt động tội phạm như lừa đảo, trộm cắp, rửa tiền thường xuyên xảy ra và có xu hướng quốc tế hóa, ẩn danh. Hệ thống tài phán và thực thi pháp luật truyền thống đã gặp khó khăn trong việc ứng phó hiệu quả với những tội phạm mới này.

Tình trạng này đang thúc đẩy các quốc gia thực hiện cải cách lớn đối với hệ thống quản lý và thi hành pháp luật hình sự xuyên biên giới truyền thống. Bài viết này sẽ bắt đầu từ các quy định pháp luật liên quan của Trung Quốc, thảo luận về những rủi ro pháp lý mà các nhà thực hành Web3 gặp phải khi làm việc ở nước ngoài.

Khái niệm cơ bản về quyền tài phán và thi hành pháp luật hình sự xuyên biên giới

Trước khi thảo luận về quyền tài phán hình sự xuyên biên giới và thực thi pháp luật, chúng ta cần hiểu khái niệm cốt lõi "chủ quyền". Chủ quyền là nền tảng của hệ thống luật pháp quốc tế hiện đại, với chủ thể quyền là "quốc gia". Việc hưởng chủ quyền có nghĩa là quốc gia có quyền lực cao nhất và cuối cùng trong phạm vi lãnh thổ của mình. Đồng thời, nguyên tắc bình đẳng chủ quyền yêu cầu các quốc gia, bất kể lớn hay nhỏ, mạnh hay yếu, đều phải được tôn trọng một cách bình đẳng, điều này cũng trao cho các quốc gia nghĩa vụ pháp lý quốc tế "không can thiệp vào chủ quyền của quốc gia khác".

Dựa trên sự hiểu biết về chủ quyền, quyền tài phán có thể được chia thành hai khía cạnh "thực hiện quyền nội bộ" và "thực hiện quyền đối ngoại". Thực hiện quyền nội bộ là sự thể hiện trực tiếp của chủ quyền quốc gia, thường không có trở ngại. Tuy nhiên, việc thực hiện quyền đối ngoại thì bị hạn chế nghiêm ngặt, nhằm tránh xâm phạm chủ quyền của quốc gia khác. Do đó, quyền tài phán và thi hành pháp luật xuyên biên giới như một loại "quyền tài phán thi hành pháp luật" đối ngoại sẽ bị ràng buộc nghiêm ngặt.

Trong những năm gần đây, một số quốc gia phát triển đã lợi dụng vị thế kinh tế của mình để mở rộng quyền tài phán một cách tùy tiện, thực hiện quyền tài phán dài tay đối với các doanh nghiệp và cá nhân nước ngoài, hành động này thực chất là lạm dụng quyền tài phán hình sự xuyên biên giới và quyền lực thực thi pháp luật.

Thực tiễn quyền tài phán hình sự và thực thi pháp luật xuyên biên giới của Trung Quốc

Từ góc độ thực tiễn, các cơ quan tư pháp Trung Quốc tiến hành quyền tài phán và thi hành pháp luật trong các vụ án hình sự xuyên biên giới, trước tiên cần xác định quyền tài phán đối với các nghi phạm liên quan và hành vi của họ. Tiếp theo, cần thông qua quy trình hỗ trợ tư pháp hình sự, dựa trên các hiệp ước quốc tế có hiệu lực hiện hành, các hiệp ước hỗ trợ hình sự song phương hoặc đa phương, các tiền lệ tương hỗ tư pháp để yêu cầu sự hỗ trợ tư pháp hình sự từ nước ngoài.

Xác định quyền tài phán

Trung Quốc thực hiện quyền tài phán hình sự xuyên biên giới chủ yếu dựa trên ba cơ sở:

1. Quyền tài phán thuộc về công dân Trung Quốc
2. Bảo vệ quyền tài phán đối với công dân nước ngoài
3. Quyền tài phán phổ quát phát sinh từ các hiệp ước quốc tế hoặc nghĩa vụ pháp lý quốc tế khác

Đối với hành vi phạm tội của công dân Trung Quốc thực hiện ở nước ngoài, thường căn cứ vào nguyên tắc quyền tài phán theo quốc tịch để xác lập quyền tài phán. Điều 7 của Bộ luật Hình sự quy định: "Công dân nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa phạm tội theo quy định của luật này ngoài lãnh thổ Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, áp dụng luật này, nhưng đối với tội có mức án cao nhất theo quy định của luật này dưới ba năm tù giam, có thể không bị truy cứu. Cán bộ nhà nước và quân nhân của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa phạm tội theo quy định của luật này ngoài lãnh thổ Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, áp dụng luật này."

Đối với hành vi phạm tội gây hại cho Trung Quốc hoặc công dân Trung Quốc do công dân nước ngoài thực hiện ở nước ngoài, Điều 8 của Bộ luật hình sự quy định: "Công dân nước ngoài phạm tội đối với Nhà nước Trung Hoa hoặc công dân Trung Hoa ngoài lãnh thổ Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, và theo quy định của luật này mức án tối thiểu là ba năm tù giam, có thể áp dụng luật này, nhưng trừ trường hợp không bị xử phạt theo luật của nơi phạm tội."

Ngoài việc có được thẩm quyền theo pháp luật, trước khi yêu cầu sự hỗ trợ tư pháp từ nước ngoài, các cơ quan tư pháp Trung Quốc còn cần xem xét liệu tội phạm mà nghi phạm thực hiện có thuộc thẩm quyền của pháp luật Trung Quốc hay không. Tiêu chí xem xét chủ yếu là "nguyên tắc tội phạm kép", tức là hành vi của nghi phạm phải cấu thành tội phạm theo cả luật của nước yêu cầu và nước bị yêu cầu, và phải chịu sự trừng phạt hình sự, thì nước bị yêu cầu mới có lý do chính đáng để cung cấp hỗ trợ tư pháp.

Yêu cầu hỗ trợ tư pháp hình sự và tiến triển của vụ án

Hỗ trợ tư pháp hình sự là nền tảng của quyền tài phán hình sự xuyên biên giới và thực thi pháp luật. Luật Hỗ trợ Tư pháp Hình sự Quốc tế của Trung Quốc đã quy định cụ thể về điều này. Theo điều 2 của luật này, hỗ trợ tư pháp hình sự bao gồm việc chuyển giao tài liệu, điều tra và thu thập chứng cứ, sắp xếp nhân chứng để làm chứng hoặc hỗ trợ điều tra, phong tỏa, tịch thu, đông lạnh tài sản liên quan đến vụ án, tịch thu, hoàn trả tài sản thu lợi bất hợp pháp và các tài sản liên quan khác, chuyển giao người bị kết án.

Chủ thể đề xuất yêu cầu hỗ trợ tư pháp hình sự phải căn cứ vào việc Trung Quốc và quốc gia được yêu cầu có tồn tại hiệp ước hỗ trợ tư pháp hình sự hay không. Đối với các quốc gia có hiệp ước hỗ trợ, thường thì Bộ Tư pháp, Ủy ban Giám sát Quốc gia, Tòa án Nhân dân Tối cao, Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao, Bộ Công an, Bộ An ninh Quốc gia và các cơ quan liên lạc đối ngoại khác trong phạm vi quyền hạn của mình sẽ đề xuất. Đối với các quốc gia không ký hiệp ước hỗ trợ, thì sẽ liên hệ giải quyết thông qua con đường ngoại giao.

Cần lưu ý rằng, Trung Quốc đã ký kết hiệp định hợp tác tư pháp hình sự với một số quốc gia phương Tây từ năm 2000 và đã có nhiều lần hợp tác.

Phân tích trường hợp lừa đảo tài sản tiền điện tử xuyên biên giới

Cuối năm 2022, Viện kiểm sát khu vực Tĩnh An, thành phố Thượng Hải đã công bố một vụ lừa đảo xuyên biên giới liên quan đến tài sản tiền điện tử. Nhóm tội phạm đã giới thiệu về tình hình thị trường chứng khoán với danh nghĩa "giáo viên dày dạn kinh nghiệm", dụ dỗ nạn nhân mua cổ phiếu và tiền điện tử để thực hiện hành vi lừa đảo.

Cảnh sát Thượng Hải đã phát hiện đây là một băng nhóm lừa đảo qua mạng viễn thông xuyên biên giới, lấy tên "Công ty nào đó" để thành lập nhiều trang web "cá cược" hoặc nền tảng đầu tư liên quan, lừa gạt nạn nhân đầu tư.

Trong vụ án này, cơ quan điều tra không yêu cầu hỗ trợ tư pháp hình sự từ nước ngoài, mà đã tiến hành kiểm soát trong nước, cuối cùng vào khoảng thời gian từ tháng 2 đến tháng 4 năm 2023, đã bắt giữ 59 nghi phạm tội phạm trở về Trung Quốc trên toàn quốc.

Trường hợp này cho thấy, mặc dù Trung Quốc đã ký kết các hiệp ước tương trợ tư pháp hình sự với nhiều quốc gia, nhưng tỷ lệ sử dụng trong thực tế không cao. Điều này có thể do hiệu quả của sự hỗ trợ tư pháp hình sự thấp, thủ tục rườm rà và sự không quen thuộc của các bên liên quan với quy định.

Kết luận

Cần phải làm rõ rằng, những người làm việc trong lĩnh vực Web3 không phải là "tội phạm bẩm sinh", và các hoạt động liên quan đến tài sản tiền điện tử dưới luật pháp Trung Quốc cũng không nhất thiết cấu thành tội phạm. Tuy nhiên, do các chính sách quản lý liên quan có thái độ tương đối tiêu cực đối với công nghệ blockchain và tài sản tiền điện tử, cùng với hiện tượng "thi hành pháp luật có xu hướng lợi ích" trong môi trường tư pháp hiện tại, dẫn đến xã hội có những hiểu lầm nhất định về những người làm việc trong lĩnh vực Web3.

Tuy nhiên, nếu công dân Trung Quốc ngay từ đầu đã có ý định lợi dụng tài sản tiền điện tử để thực hiện các hành vi tội phạm nhằm vào công dân Trung Quốc ở nước ngoài, thì ngay cả khi rời khỏi đất nước, họ cũng khó có thể thoát khỏi sự trừng phạt của luật hình sự Trung Quốc. Những người làm trong lĩnh vực Web3 nên hiểu rõ các rủi ro pháp lý liên quan, tiến hành kinh doanh một cách hợp pháp và tuân thủ quy định, tránh vi phạm các giới hạn pháp luật.