Sự trỗi dậy của mô hình toàn cầu hóa mới trong thế giới số

Trong năm qua, toàn cầu hóa truyền thống đã gặp nhiều trở ngại trong thế giới vật chất, trong khi lĩnh vực kỹ thuật số lại l quietly một mô hình toàn cầu hóa mới.

Năm 2024, hơn một nửa dân số thế giới sẽ sống ở các quốc gia và khu vực tổ chức bầu cử. Cuộc xung đột Nga-Ukraine đã bước vào năm thứ ba, tình hình ở Trung Đông tiếp tục bất ổn. Học giả Israel Harari trong tác phẩm mới của mình chỉ ra rằng bí mật của nền văn minh nhân loại nằm ở khả năng kể chuyện. Toàn cầu hóa như một câu chuyện chủ đạo đã đạt đến đỉnh cao từ cuối thế kỷ 20 đến đầu thế kỷ 21, nhưng hiện nay lại gặp phải sự nghi ngờ từ những người đã khởi xướng. Việc phân phối lợi ích từ toàn cầu hóa không đồng đều, trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế chậm lại, sự gia tăng khoảng cách thu nhập và các vấn đề như bong bóng tài sản ngày càng trở nên nổi bật.

Trong khi đó, làn sóng số hóa lại thể hiện một xu hướng phát triển hoàn toàn khác. Dữ liệu cho thấy, hiện đã có hơn một nửa số quốc gia và vùng lãnh thổ (119 quốc gia và 4 lãnh thổ của Anh) hợp pháp hóa tài sản tiền điện tử. Kể từ khi El Salvador là quốc gia đầu tiên đưa Bitcoin vào hệ thống tiền tệ hợp pháp vào năm 2021, nhiều quốc gia đang phát triển đã lần lượt làm theo. Vào đầu năm 2024, Mỹ đã phê duyệt 11 quỹ ETF Bitcoin giao ngay, đánh dấu sự chính thức gia nhập của Bitcoin vào thị trường tài chính chính thống. Những cam kết hàng đầu trong năm bầu cử của Trump, bao gồm việc xây dựng dự trữ chiến lược quốc gia Bitcoin, đã khơi dậy một làn sóng mới trong việc các quốc gia chủ quyền áp dụng tài sản tiền điện tử, từ đó thúc đẩy tiến trình toàn cầu hóa của tài sản tiền điện tử.

Sự tự phủ nhận của các nước phát triển

Toàn cầu hóa từng được các quốc gia phát triển coi là công cụ để định hình trật tự kinh tế toàn cầu, tuy nhiên, những quốc gia tiên phong trong việc thúc đẩy toàn cầu hóa giờ đây lại trở thành những tiếng nói đầu tiên nghi ngờ hệ thống này. Sự lưu chuyển vốn và ngành công nghiệp xuyên biên giới đã nâng cao hiệu quả sản xuất toàn cầu, giúp các quốc gia phát triển hoàn thành việc chuyển đổi từ sản xuất sang các ngành dịch vụ công nghệ và tài chính có giá trị gia tăng cao hơn, đồng thời thúc đẩy nâng cấp tiêu dùng bằng cách cung cấp hàng hóa với chi phí thấp hơn.

Tuy nhiên, trong quá trình này cũng đã chôn sâu những mâu thuẫn cấu trúc nghiêm trọng, khiến những người hưởng lợi ban đầu bắt đầu suy nghĩ lại về cái giá phải trả cho toàn cầu hóa. Trong đó, điều rõ ràng nhất là sự phân phối tài sản không đồng đều. Lấy Mỹ làm ví dụ, hệ số Gini của nước này đã tăng từ 34,7% vào năm 1980 lên 41,3% vào năm 2019, mức độ bất bình đẳng thu nhập đã tăng 19%. Mặc dù vào năm 2020 có sự giảm nhẹ, nhưng sau đó lại tăng trở lại mức cao, vấn đề phân phối thu nhập vẫn nghiêm trọng, gióng lên hồi chuông cảnh báo cho mô hình toàn cầu hóa.

Ngoài ra, vị thế sản xuất của các nước phát triển đang giảm sút: tỷ lệ GDP toàn cầu của các nước BRICS đã tăng từ 7,7% vào năm 2000 lên 37,4% vào năm 2023, tỷ lệ của Mỹ giảm từ 30,5% vào năm 2000 xuống 24,2% vào năm 2023, và tỷ lệ của Liên minh Châu Âu giảm từ 26,6% xuống 17,5%. Chỉ riêng trong lĩnh vực sản xuất, tỷ lệ sản xuất toàn cầu của các nước phát triển đã giảm từ hơn 70% vào năm 2000 xuống khoảng 45% vào năm 2023, trong khi tỷ lệ giá trị gia tăng sản xuất của khu vực Đông Á và Thái Bình Dương đã tăng từ 31,9% vào năm 2007 lên 46,5% vào năm 2021. Sự mất cân bằng này đã làm trầm trọng thêm sự cạnh tranh và phân phối không đồng đều trên toàn cầu, trở thành hình ảnh thu nhỏ của những mâu thuẫn sâu sắc trong mô hình toàn cầu hóa.

Trong khi đó, vấn đề nợ công của các nước phát triển cũng đang ngày càng gia tăng, nợ công cao hơn nữa làm trầm trọng thêm những lo ngại về toàn cầu hóa. Tỷ lệ nợ chính phủ của Mỹ so với GDP đã tăng từ 58% vào năm 2000 lên 98% vào năm 2023, trong khi Nhật Bản duy trì trên 200% trong thời gian dài, gần 260% vào năm 2023. Cùng với sự gia tăng mạnh mẽ của thâm hụt ngân sách và chi phí lãi suất, áp lực nợ đã làm suy yếu tính linh hoạt của chính sách. Những vấn đề cấu trúc kinh tế này ngày càng rõ ràng, việc phân phối lợi ích và chuyển giao rủi ro mà toàn cầu hóa mang lại đang buộc các nước phát triển phải xem xét lại hệ thống toàn cầu hóa mà họ dẫn dắt và tính bền vững của nó.

Hiện nay, với những mâu thuẫn sâu sắc ngày càng lộ rõ của toàn cầu hóa, sự di chuyển của vốn và phân phối tài sản không đồng đều dẫn đến sự sâu sắc hơn của vết nứt xã hội. Trong lịch sử, chiến tranh thường là phương tiện cực đoan để giải quyết mâu thuẫn kinh tế và tranh chấp chính trị, đặc biệt là khi hệ thống quốc tế mất cân bằng hoặc cấu trúc kinh tế gặp khủng hoảng lớn. Kế hoạch Marshall sau Thế chiến I đã thúc đẩy việc tái xây dựng châu Âu, trở thành điểm khởi đầu cho toàn cầu hóa kinh tế sau chiến tranh; trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh sau Thế chiến II, cuộc chạy đua vũ trang và đổi mới công nghệ giữa Đông và Tây đã tăng tốc sự chuyển đổi cách mạng trong công nghệ và ngành công nghiệp. Mặc dù chiến tranh đem lại sự tàn phá lớn lao, nhưng nó cũng thường xuyên thúc đẩy sự hình thành trật tự mới và tái cấu trúc hệ thống toàn cầu.

Hiện nay, chúng ta đang đứng trước làn sóng chuyển đổi số, chứng kiến sự đổi mới công nghệ dần thay thế các cuộc đối đầu vũ trang trong quá khứ, trở thành một trong những động lực mới thúc đẩy sự phát triển kinh tế và xã hội. Trong bối cảnh mới này, cách thức toàn cầu hóa cũng đang trải qua những thay đổi sâu sắc: nó không còn đơn thuần là sự mở rộng, mà là một quá trình tự điều chỉnh và tiến hóa không ngừng. Sự đổi mới đang mở ra cho nền kinh tế toàn cầu một "lục địa mới" chưa từng có.

"Tân lục địa" toàn cầu

Vào cuối thế kỷ 15, Columbus có ý định tìm kiếm lục địa châu Á giàu vàng và gia vị, nhưng lại tình cờ phát hiện ra một lục địa mới của châu Mỹ đầy cơ hội.

16 năm trước, Bitcoin ra đời, được định nghĩa trong tài liệu trắng là "một hệ thống tiền điện tử ngang hàng" nhằm giải quyết các vấn đề hệ thống như sự dễ bị tổn thương do phụ thuộc vào trung gian tín dụng tài chính truyền thống. Tuy nhiên, ý tưởng ban đầu có vẻ "đột phá truyền thống" này đã chuyển mình, Bitcoin không còn chỉ là "tiền điện tử" mà được coi như "vàng kỹ thuật số", thậm chí đã nâng tầm lên thảo luận về dự trữ chiến lược quốc gia. Thị trường tiền điện tử, với Bitcoin là đại diện, đang dần thâm nhập vào cấu trúc tài chính toàn cầu: từ một sân chơi ngách của những người đam mê công nghệ, dần dần biến thành "tân thế giới" của tài chính.

Và "lục địa mới" này khác với toàn cầu hóa truyền thống, không chỉ vượt qua rào cản địa lý mà còn phá vỡ mô hình cố hữu do một trung tâm quyền lực chi phối. Không phụ thuộc vào một nền kinh tế hoặc quyền lực chính trị đơn lẻ, mà thông qua cơ chế đồng thuận và các phương tiện kỹ thuật trên toàn cầu, thiết lập một hệ thống tin cậy hoàn toàn mới, đó là nền tảng của toàn cầu hóa kiểu mới.

Trong bối cảnh xu hướng "khử toàn cầu hóa" gia tăng trong nền kinh tế thực và căng thẳng địa chính trị leo thang, nền kinh tế toàn cầu đang chịu áp lực, thị trường tiền điện tử đang dần trở thành một "van xả" hoàn toàn mới. Lấy Bitcoin làm ví dụ, trong bảng xếp hạng hiệu suất tài sản lớn năm 2024, Bitcoin đứng đầu với tỷ suất sinh lợi hàng năm là 128%. Từ góc độ vốn hóa thị trường, tính đến ngày 12 tháng 11 năm 2024, vốn hóa tài sản của Bitcoin đã vượt qua bạc, lọt vào top 8 tài sản lớn nhất toàn cầu. Điều này không chỉ làm nổi bật vị thế mới của tài sản tiền điện tử trong hệ thống tài chính truyền thống, mà còn phản ánh tiềm năng phòng ngừa rủi ro và gia tăng giá trị của nó trong môi trường kinh tế phức tạp.

Đây không chỉ là kết quả của việc các nhà đầu tư theo đuổi lợi nhuận, mà còn là sự thể hiện của việc hình thành thị trường toàn cầu mới nhờ vào đặc tính không biên giới của tài sản tiền điện tử. Trong bối cảnh xung đột địa chính trị và hạn chế dòng chảy vốn, tiền điện tử đã thể hiện chức năng kinh tế "không chính trị" độc đáo của mình. Hệ thống kinh tế truyền thống thường bị ảnh hưởng sâu sắc bởi địa chính trị. Ví dụ, các giao thức liên ngân hàng toàn cầu thường được sử dụng như công cụ cạnh tranh giữa các quốc gia trong quá trình trừng phạt. Sau khi Nga bị trừng phạt, một số hoạt động kinh tế đã chuyển sang tài sản tiền điện tử. Điều này thể hiện sự linh hoạt và đặc tính không chính trị của tài sản tiền điện tử trong việc đối phó với xung đột quốc tế. Tổng thống Nga Putin cũng đã ngay lập tức ký luật công nhận tài sản tiền điện tử là "tài sản" và thiết lập khung thuế cho giao dịch và khai thác, từ đó trao cho chúng vị thế hợp pháp. Ví dụ, vào năm 2022, chính phủ Ukraine đã huy động được hơn 150 triệu USD từ tài sản tiền điện tử, chứng minh khả năng phản ứng nhanh và dòng chảy vốn xuyên quốc gia của họ trong thời kỳ khủng hoảng.

Nhìn sâu hơn, tài sản tiền điện tử đang thúc đẩy một mô hình kinh tế mới không phụ thuộc vào trung tâm quyền lực. Hệ thống dựa trên niềm tin công nghệ này thay thế cho niềm tin thể chế truyền thống. Khác với sự mong manh của hệ thống tài chính truyền thống - các cuộc khủng hoảng tài chính, sự sụp đổ của ngân hàng, sự mất giá của tiền tệ thường phơi bày những điểm yếu của trung tâm quyền lực - tài sản tiền điện tử đã giảm thiểu đáng kể những rủi ro này thông qua các phương tiện công nghệ. Trong thế giới niềm tin do thuật toán dẫn dắt này, sức mạnh thực sự không còn đến từ một cơ quan quyền lực đơn nhất, mà đến từ sự tham gia và bảo đảm chung của vô số nút trên toàn cầu. Giống như mạng lưới Bitcoin có khoảng 15.000 nút thay đổi theo mức độ hoạt động và sự tham gia của người dùng, tính phân quyền này đã giảm thiểu đáng kể rủi ro "điểm thất bại đơn lẻ".

Cơ chế tin cậy này cũng cung cấp một nền tảng hoàn toàn mới cho sự hợp tác toàn cầu. Giao dịch tài sản tiền điện tử diễn ra 24 giờ không ngừng và thuộc tính không biên giới, đã vượt qua những hạn chế về tôn giáo, ngày lễ và biên giới quốc gia. Tài sản tiền điện tử đang cung cấp khả năng vượt qua những rạn nứt và tái cấu trúc trật tự trong một thế giới đang bị phân mảnh do hiện tượng phi toàn cầu hóa.

Có câu nói rằng, những người muốn kiếm được đồng xu cuối cùng thì không thể đạt được mong muốn của mình. "Toàn cầu hóa" trong thế giới vật lý như một bông hoa đã tàn, hành động cố gắng vắt kiệt lợi nhuận cuối cùng thường dẫn đến sự mất cân bằng và đổ vỡ của hệ thống. Còn thị trường tiền điện tử hiện nay, dường như đã đưa ra một câu trả lời hoàn toàn mới.